Kushtetuta përballë nevojës për reformimin e sistemit të drejtësisë

Nga Sokol Sadushi, botuar në Java, 27 nëndor 2023

Nga 28 nëntori i vitit 1998, kur mori jetë akti themeltar i shtetit, mjaft koncepte dhe sjellje institucionale, por edhe njerëzore kanë ndryshuar, ashtu si, jo pak prej tyre, kanë mbetur konstante. Ka ndryshuar perceptimi i institucioneve dhe i individit për Kushtetutën, ligjin dhe në përgjithësi për demokracinë, ndërkohë që ka mbetur e njëjta klimë politike, e cila nuk është në kohezion me nevojat dhe ndjesitë e shtetasve që përfaqëson. Ka ndryshuar niveli i ndërgjegjësimit të individit dhe pushtetit shtetëror për të drejtat dhe detyrimet që i jep Kushtetuta, por ka mbetur ende e pranishme rezistenca për të mosrespektuar pavarësinë e gjykatave.

Flitet shumë në emër të Kushtetutës dhe për respektimin e saj, ashtu si nuk ngurrohet që, për zgjidhjen e një situate konkrete, të kërkohet rishikimi i saj. Kushtetuta si ligj themelor i një vendi ka mjaft cilësi që e dallojnë atë nga ligjet e tjera, por ndryshe nga ato, suksesi i kushtetutës zgjat për aq kohë sa dizenjimi i saj nuk çon në mosfunksionimin efektiv të shtetit që synon të ndërtojë. Ky është një reflektim që bëjmë dhe që njihet si procesi i vlerësimit të performancës së kushtetutës. Jemi mësuar të masim performancën e institucioneve ose të legjislacionit të zakonshëm, por jo aq të ligjit themeltar. Performanca e kushtetutës lidhet kryesisht me qëndrueshmërinë e tekstit, por edhe të efektivitetit të saj; pra nëse institucionet priren ta respektojnë apo ta shmangin atë.

Në këtë përvjetor të shënuar dhe në analizën që i bëhet Kushtetutës është rasti të reflektohet për objektivat e arritura, por edhe për të evidentuar, jo atë që Kushtetuta ka thënë, por, në të vërtetë, atë që ajo nuk ka arritur për ta thënë.

Është bërë si zakon që pas miratimit të një kushtetute të shtrohet pyetja se Kur është momenti i duhur për të bërë një reformë kushtetuese? Nëse pyetet një politikan, përgjigja është – në çdo kohë. Nëse pyetet një konstitucionalist, përgjigja është – varet, nëse ka arsye. Megjithatë, të dy palët bien dakort se kushtetuta nuk është e pandryshueshme. Prandaj momenti i përshtatshëm mund të jetë në çdo kohë ose asnjëherë.

Një kushtetutë, kur miratohet, mendohet që të jetojë gjatë. Në këtë mënyrë ajo prodhon stabilitet. Kushtetuta, nëpërmjet mekanizmave mbrojtës, garanton pandryshueshmërinë për hir të interesave politike të një shumice të caktuar, që mund të ndryshojë me ardhjen në pushtet të një shumice të re. Kjo nuk do të thotë se kushtetuta është një dokument i paprekshëm dhe i pandryshueshëm.

Procesi i ndryshimit të kushtetutës paraqitet i vështirë dhe kompleks. Të vështirë këtë proces e bën, në radhë të parë, konsolidimi i një vullneti politik për të filluar një proces rishikimi. Nëse në procesin e miratimit fillestar, si rregull klasa politike dakortësohet për një kushtetutë të re, në rastin e rishikimit përgjithësisht ka hezitim. Kjo varet nga shumë faktorë: nga klima politike në një moment të dhënë, nga mungesa e dëshirës së pozitës ose opozitës për t’u përfshirë në një proces që mund të mos i shërbejë interesave të momentit, nga mënyra e përzgjedhjes së funksionarëve të institucioneve kushtetuese, por edhe nga ushtrimi i pushtetit prej tyre, nga situata social-ekonomike, e cila për shkak të kompleksitetit nuk e konsideron prioritare rishikimin e kushtetutës, etj, etj.

Kur ka vullnet të njëanshëm për të rishikuar kushtetutën, zakonisht në lojë hyn debati publik dhe në skenë thirren konstitucionalistët. Këta të fundit kanë një detyrë shumë të rëndësishme: të gjejnë argumente juridike bindëse për ta bërë publikun të besojë se kushtetuta duhet ose nuk duhet rishikuar. Konstitucionalistët, si profesionistë që priren për të lënë mënjanë emocionet, janë më të matur. Pavarësisht nga argumentet që përdorin, ata përgjithësisht bien dakord në një pikë se, rishikimi i kushtetutës duhet të kalojë përmes një procesi të gjatë dhe të menduar mirë.

Duke u kthyer pas në kohë, në vitin 2016, në vitin e tetëmbëdhjetë të funksionimit, Kushtetuta shqiptare, me gjithë modelin e zgjedhur mirë, nuk po arrinte të performonte si duhej dhe nuk po i përgjigjej “zotimit për të ndërtuar shtetin e së drejtës, demokratik e social për të garantuar të drejtat dhe liritë themelore të njeriut”, ashtu si edhe proklamohej në Preambulën e saj.

Kushtetuta nuk po rezultonte tërësisht funksionale për të garantuar pavarësinë dhe paanshmërinë në sistemin e drejtësisë, por as e qëndrueshme që t’i mbijetonte supermazhorancave politike, të cilat veçanërisht, në pranverën e vitit 2008, të nxitura nga interesa politike të momentit, i’a tronditën themelet, duke cenuar harmoninë e të gjithë dispozitave kushtetuese. Nga ana tjetër, ishte e vështirë të besohej se Kushtetuta do të mund t’i rezistonte pa ndryshime procesit të integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian.

Kushtetuta nuk e mundësonte me element garantues[1] kryerjen nga institucionet kushtetuese në mënyrë të pavarur të misionit të tyre. Ky përbën dhe defektin kryesor të saj.  Evidentohej një mungesë e theksuar e dialogut kushtetues mes Presidentit të Republikës dhe Kuvendit për zgjedhjen e anëtarëve të Gjykatës së Lartë dhe të Gjykatës Kushtetuese; mungonin kriteret objektive të qarta e transparente për përzgjedhjen e gjyqtarëve të lartë, bazuar në meritë; Gjykata e Lartë ishte lënë jashtë çdo përgjegjësie llogaridhënie për çfarë vendoste dhe si funksiononte; përbërja kushtetuese e Këshillit të Lartë të Drejtësisë kishte denatyruar funksionin e tij në procedurën e emërimit, ngritjes në detyrë, vlerësimit profesional, si dhe përgjegjësisë disiplinore të gjyqtarëve; organizimi i prokurorisë si një organ i centralizuar, me mungesë të kritereve dhe procedurave për përzgjedhjen e Prokurorit të Përgjithshëm, por edhe me mekanizma të paqartë të kontrollit nga ekzekutivi (Ministria e Drejtësisë) përbënte një tjetër problematikë shqetësuese.

Sistemi i drejtësisë vuante rëndë nga niveli i lartë i korrupsionit. Prej vitesh, raportet ndërkombëtare dhe veçanërisht Progres Raporti i BE, konstatonte se sistemi i drejtësisë nuk i përgjigjej kërkesave të shtetit të së drejtës. Ishte bërë evident ndikimi i politikës dhe interesave të tjera, niveli i ulët i profesionalizmit, promovimi pa kritere të qarta dhe i pambështetur në meritë, mungesa e llogaridhënies, si dhe pamundësia e vetërregullimit. Mekanizmat e kontrollit dhe vënies para përgjegjësisë të gjyqtarëve të korruptuar nuk funksionin, pasi ato u keqëpërdorën prej vetë gjyqtarëve, duke mos ndëshkuar rastet abuzive të kolegëve të tyre dhe duke krijuar një situatë koorporatizmi. Qytetarët jo vetëm nuk merrnin drejtësi, por prej vitesh ishin kthyer në viktima të trajtimit të padrejtë edhe jashtë sistemit gjyqësor. Liritë dhe të drejtat themelore të shtetasve, mirëfunksionimi i shtetit të së drejtës, si kushte për t’u integruar në BE ishin vënë seriozisht në pikëpyetje. Nga kjo gjendje përfitoi sa mundi edhe politika, e cila nuk dukej të ishte e interesuar për një gjyqësor të përgjegjshëm dhe funksional.

Situata në të cilën gjendej sistemi i drejtësisë adresohej edhe në performancën e dobët të Kushtetutës, jo thjesht për faj të përmbajtjes tekstuale, por për faj të abuzimit nga institucionet përgjegjëse me garancitë kushtetuese, të cilat në vend që të mbronin individin forconin përherë e më shumë themelet e korrupsionit në pushtetin gjyqësor, por edhe në degët e tjera të pushtetit. Pavarësisht kompetencës së Gjykatës Kushtetuese për të zgjidhur problematikat e krijuara nëpërmjet jurisprudencës dhe elaborimit të doktrinës për një kushtetutë “të gjallë” e “aktive”, realiteti po dëshmonte se Kushtetuta kishte nevojë për diçka më tepër se interpretimi. Kur teksti i normës nuk i përgjigjet më realitetit social, reagimi më logjik është përshtatja e kushtetutës me kushtet dhe nevojat e reja.

Me gjithë vlerat e saj, Kushtetuta e vitit 1998, nuk po arrinte t’i shërbente konsolidimit të sistemit të drejtësisë dhe as të përmbushte misionin dhe funksionin, për të cilin u krijua. Një kushtetutë, në një vend si Shqipëria, shprehej Komisioni i Venecias, megjithëse ngriti në nivel kushtetues standardet për pavarësinë e gjyqësorit, rezultoi në një paradoks. Të gjitha mangësitë që ishin identifikuar prej vitesh nga institucionet vendase dhe ndërkombëtare, duhej të merreshin seriozisht për tu reflektuar në nivelin më të lartë normativ. Kushtetutës shqiptare duhej t’i kthehej legjitimiteti. Kjo gjë kërkonte një ndërhyrje të thellë, pa kompromis, të vështirë për t’u pranuar nga politika dhe nga vetë sistemi i drejtësisë, por shumë të dëshiruar nga populli shqiptar.

Në këto rrethana, nisma për të rishikuar dispozitat kushtetuese të lidhura me sistemin e drejtësisë ishte e mirëpritur, tërësisht e mirëkuptueshme, por edhe e domosdoshme për realitetin shqiptar. Pa kryer një analizë tërësore të mënyrës se si kishte funksionuar sistemi i drejtësisë, pa hartuar një strategji dhe plan veprimi, nuk do të bëhej e mundur fillimi i punës për transformimin e sistemit të drejtësisë. Nevoja për rishikimin e Kushtetutës kërkonte argumente të mjaftueshme për të bindur veten dhe të tjerët se dokumenti themeltar e kishte humbur vitalitetin dhe nuk i shërbente më stabilitetit qeverisës.

Ky ndryshim i madh që e ka fillesën në vendimin historik të 27 nëntorit 2014 të Kuvendit të Shqipërisë, “Për krijimin e Komisionit të Posaçëm Parlamentar për Reformën në Sistemin e Drejtësisë” dhe që do përfundonte me një tjetër vendimmarrje historike, këtë radhë unanime, përmes miratimit në 22 korrik të vitit 2016 të amendamenteve të Kushtetutës, do të prekte një të tretën e tekstit të ligjit themeltar të shtetit. Ndryshimet ishin të thella dhe të domosdoshme, të imponuara nga realiteti në të cilin gjendeshim.

Mbi këtë bazë, në tekstin e Kushtetutës u bënë ndryshime të ndjeshme strukturore, nëpërmjet hartimit të normave që u orientuan nga disa priorite thelbësore, të lidhura me:

• Gjetjen e mekanizmave efektivë, të mirëpërcaktuar, të qartë e të detajuar (me karakter të përkohshëm-procesi i vetingut), për heqjen nga sistemi të gjyqtarëve dhe prokurorëve të paaftë, të papërgjegjshëm ose të korruptuar; Sot, rezulton se më shumë se gjysma e tyre janë të larguar;
• Sistemin e qartë dhe të parashikueshëm për rekrutimin, promovimin dhe vlerësimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve në të gjitha nivelet; Aktualisht të gjithë gjyqtarët e emëruar apo të promovuar kanë kaluar filtrin e verifikimit dhe vlerësimit;
• Sistemin e llogaridhënies dhe përgjegjësisë permanente për të gjithë gjyqtarët/prokurorët; Një institucion i ri, i pavarur, Inspektori i Lartë i Drejtësisë është ngritur dhe po funksionon për këtë qëllim;
• Minimizimin e rolit të organeve politike në sistemin e drejtësisë; Aktualisht prezenca dhe pesha e politikës është reduktuar ndjeshëm.
• Ngritjen e institucioneve të qeverisjes së sistemit të drejtësisë me anëtarësi të përzier, magjistratë dhe jomagjistratë për të shmangur sa më shumë koorporatizmin; Një skemë e tillë, duke qenë larg përzgjedhjes dhe ndikimit politik, ka filluar të japë efektin e vet pozitiv.
• Parashikimin e mjeteve efektive për të garantuar mbrojtje më të plotë të të drejtave të individit, duke zgjeruar mundësinë për t’iu drejtuar Gjykatës Kushtetuese për kundërshtimin e akteve të pushtetit publik; Një e drejtë e tillë paraqitet tashmë si një mundësi shumë më e madhe për individin.
• Ngritjen e strukturave të posaçme për luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, me qëllim rritjen e efikasitetit në këtë drejtim. Aktualisht roli dhe funksioni i SPAK dhe i GJKKO është bërë çështje kryesore e ditës.

Pas më shumë se 7 vjet nga miratimi me konsensus të plotë politik nga Kuvendi të ndryshimeve kushtetuese të vitit 2016, pyetjes së shtruar nëse ia vlejti përpjekja dhe kostoja politike, financiare dhe sociale që kishte ky proces, duke pasur në vëmendje edhe efektet negative që sollën vonesat në plotësimin e gjykatave dhe dhënien e drejtësisë brenda një afati të arsyeshëm, do t’i përgjigjem pozitivisht – PO, i’a vlejti.

U desh ndryshimi në Kushtetutë që sistemi i drejtësisë të tronditej, për të bërë reformimin dhe për të fituar gradualisht besimin. Pavarësisht se ndryshimet prekën vetëm një nga degët e pushtetit shtetëror, sot çdo shqiptar është i ndërgjegjshëm se efektet që solli ky ndryshim janë gjithëpërfshirëse. Ato nuk prekën vetëm gjyqtarët dhe prokurorët, por ato po afektojnë çdo ditë jetët e shumë shtetasve dhe shtetarëve në Shqipëri. Mënyra si ka ecur i gjithë reformimi i sistemit të drejtësisë, me një pritshmëri mjaft të lartë nga opinioni publik, i mbështetur dhe i asistuar edhe nga partnerët ndërkombëtarë, ka bindur gjithsecilin, se është bërë zgjidhja e duhur.

Do dëshiroja ta mbyllja fjalën time duke iu rikthyer pyetjes se, A duhet ndryshuar Kushtetuta?

Kushtetuta, ashtu si çdo vepër dhe krijim njerëzor, nuk mund të jetë e përjetshme. Qëllimi parësor i saj në momentin e hartimit është të krijojë një qëndrueshmëri në qeverisje. Por që t’i shërbejë këtij parimi duhet që Kushtetuta të ketë një masë të caktuar fleksibiliteti, me qëllim zgjidhjen e situatave komplekse ose konfliktuale, që krijohen në një moment të caktuar. Pikërisht, këtë vizion dhe orientim të qartë e largpamës e kanë pasur edhe hartuesit e Kushtetutës 25 vjet më parë, të cilët kanë ditur të vendosin balancën ndërmjet qëndrueshmërisë dhe evoluimit të Kushtetutës. Për atë, që ata kanë shkruar dhe na e kanë lënë si trashëgimi, mendoj se kanë vepruar mirë dhe për këtë arsye, të gjithë Ne duhet tu jemi mirënjohës.

Sidoqoftë, nuk është dhe nuk duhet të mendohet rishikimi i Kushtetutës si zgjidhja e vetme. “Qëllimi i çdo kushtetute politike, – thotë Medison,” – është ose duhet të jetë, së pari, gjetja si drejtues e njerëzve që e kanë më të zhvilluar aftësinë e të kuptuarit të gjërave dhe janë më të virtytshëm për të punuar për të mirën e përgjithshme të shoqërisë dhe, së dyti, marrja e masave sa më të efektshme të kujdesit për të mbetur të virtytshëm gjatë kohës që ata vazhdojnë të mbajnë detyrat publike.”[2] Ky është misioni i të gjithë atyre që janë ngarkuar nga Kushtetuta të përmbushin me kompetencë dhe me përgjegjshmëri të lartë detyrën e funksionarit publik. Dhe për këtë, ashtu si thuhet në hyrje të preambulës së Kushtetutës, kjo është dhe mbetet përgjegjësia e “Ne Populli i Shqipërisë”.

I uroj jetë të gjatë kushtetutës shqiptare dhe mbi të gjitha performancë të lartë, ashtu siç e dëshirojmë dhe e meritojmë!